Piramida maslowa – o czym mówi i czy wciąż ma zastosowanie?

Piramida maslowa to teoria z zakresu psychologii mówiąca o hierarchii potrzeb każdego człowieka. Jej autor, Abraham Maslow stworzył ją w 1943 roku, opisując w artykule naukowym opublikowanym w „Psychological Review”. O czym mówi teoria i czy można znaleźć jej odzwierciedlenie w codziennym życiu? Jak polemizowali i wciąż polemizują z nią współcześni psychologowie?

Podstawy teorii – budowa piramidy

Warto na wstępie zaznaczyć, że Maslow swojej teorii hierarchii zaspokajania ludzkich potrzeb nie przedstawiał w postaci piramidy. Jej zarys powstał później, w celu obrazowania twierdzeń tej teorii. Na pięciu poziomach tzw. piramidy Maslow ustawił pięć kategorii potrzeb. Wśród nich znajdują się, patrząc od największego i najważniejszego postumentu:

• potrzeby fizjologiczne – są to potrzeby które służą człowiekowi ściśle do utrzymania życia. To m. in. odżywianie sie, pragnienie, prokreacja, sen, unikanie zbyt niskich lub zbyt wysokich temperatur. W przypadku narzędzi niezbędnych do realizacji potrzeb można wymienić wodę, jedzenie, odzież, schronienie itp.;
• potrzeby bezpieczeństwa – wśród nich można wyróżnić aspekty osobiste, ekonomiczne, a także związane z samopoczuciem i dobrym zdrowiem. Uwidaczniają się przede wszystkim u dzieci, lecz zachowują swoją ważność przez całe życie, również u osób dorosłych. To m. in. unikanie strachu, a więc niekomfortowych sytuacji, w których nie czujemy się bezpiecznie, nadmiernego hałasu, poczucia zagrożenia ze strony otoczenia, choroby, bezradności i niesamodzielności czy bezrobocia;
• potrzeby przynależności, miłości tzw. potrzeby afiliacji – to dążenie człowieka do bycia w związkach i jako część innych społeczności, tworzenie relacji przyjacielskich i rodzinnych, potrzeby poczucia związania z daną grupą, bycia potrzebnym, akceptowanym i rozumianym. W narzędziach realizacji potrzeb może znaleźć się rownież przynależność do wspólnoty religijnej, drużyny sportowej czy zespołu pracowników w miejscu zatrudnienia;
• potrzeby uznania – w przeciwieństwie do poprzedniej grupy, człowiek dąży nie tylko do uznania innych osób, znajdujących się w bliżym i dalszym otoczeniu, ale również do samouznania poprzez prestiż, dominację, uczucie wolności, posiadanie coraz lepszej pozycji społecznej;
• potrzeby samorealizacji – to działania, które pojawiają się dopiero po zaspokojeniu poprzednich i pozwalają na osiągnięcie satysfakcji, zachowanie psychicznego i fizycznego dobrobytu oraz stałego rozwoju. Maslow dzielił je na potrzeby estetyczne (związane z pięknem i harmonia) oraz poznawcze (dotyczące rozwoju intelektualnego, zdobywania coraz to nowych umiejętności i poszerzania wiedzy).

Priorytet na potrzeby niższe

W teorii Maslowa piramida obrazuje, które z potrzeb człowieka są najistotniejsze i bez których nie jest możliwe zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. Dzieli je na potrzeby niższego rzędu – są to dwa pierwsze poziomy oraz potrzeby wyższego rzędu – trzy górne. Oznacza to, obrazując życiowymi sytuacjami, że osoba, która jest głodna i nie czuje się akceptowana w środowisku, nie jest w stanie rozwijać się i dominować w grupie. Co ważne, wiele osób nie czuje wewnętrznej konieczności do realizacji potrzeb wyższego rzędu i pozostaje przy niższych poziomach, mając wrażenie spełnienia i dobrego życia.

Samorealizacja kluczem do szczęścia?

Samorealizacja a więc ostatni, piąty poziom piramidy Maslowa, to dążenie do zaspokojenia powołania, pasji, zainteresowań, własnych ambicji. W skrócie – to stałe dążenie człowieka do rozwoju na bardzo wielu płaszczyznach – emocjonalnej, intelektualnej czy czysto fizycznej. Człowiek widząc progres czuje sens i radość istnienia, jednak w potrzebach tych pojawia się pewien niebezpieczny element, w zasadzie uniemożliwiający 100-procentowe spełnienie. Człowiek przez ciągłą ambicję i nieustającą chęć doskonalenia wyznacza sobie coraz to nowe cele, wychodząc poza strefę komfortu i realizując kolejne, trudne zadania.

Maslow podkreśla, że oprócz umiejętności rozpoznania naszych potrzeb na poszczególnych poziomach, istotna jest również umiejętność ich zaspokojenia, która wcale nie jest oczywista. Przykładowo – osiąganie dostatku ekonomicznego może wpływać pozytywnie na jednostkę ludzką, pozwalając jej na stały rozwój, ale również – może osiągać patologiczne wymiary np. poprzez dewaluacje wartości moralnych, megalomanię związaną z posiadaniem pieniądza czy pościg za zdobywaniem pieniądza za wszelką cenę.

Piramida Maslowa i jej krytycy

W okresie powojennym teoria Maslowa była nieraz podważana i krytykowana. Wśród słów kyrytki dominowały stwierdzenia, że ujednolicanie potrzeb ludzkich, bazując na badaniach wąskiej grupy społeczeństwa jest mało obiektywne. Geert Hofsted podkreślał braki w konktekście rozróżnienia potrzeb w społeczeństwach indywidualistycznych (w których jednostka ludzka traktowana jest jako dobro najwyższe) oraz kolektywistycznych (w których dobro grupy dominuje nad dobrem jednostki). Ponadto rozszerzano termin „samorealizacji” traktując ją nie tylko jako działania przynoszące korzyści danej jednostce, ale również – grupie. Często podważano umieszczenie potrzeby prokreacji na samym dole, a więc w potrzebach fizjologicznych. Wielu krytyków podkreśla, że jest to zbyt indywidualistyczne i egoistyczne traktowanie seksualności, nie uwzględniając aspektów rodzinnych czy emocjonalnych.

Piramida Maslowa w praktyce

Teoria Maslowa spowodowała swojego rodzaju rewolucję w podejściu do rozwoju czlowieka i ma szczególne zastosowanie w edukacji i szkolnictwie, marketingu, a nawet – medycynie. W przypadku edukacji i rozwoju szkolnictwa, piramida Maslowa zrewolucjonizowala podejście do nauki. Okazało się bowiem, że narzucanie konkretnych zachowań oraz utrzymywanie ucznia w sztywnych ryzach wychowawczych może przyjąć zupełnie odwrotny skutek. Koncepcja edukacji humanistycznej stawia na rozwój z podkreśleniem wolności ucznia, pozytywnego wpływu na rozwój jego zainteresowań i poznania, w którym kierunku chce rozwijać swoje umiejętności. Teoria ta pozwala również dziecku na samodzielne zaspokajanie podstawowych potrzeb (oczywiście zapewniając odpowiednie, bezpieczne i komfortowe warunki), a w drugiej kolejności – rozpoznanie indywidualnych zdolności. Ważnym elementem edukacji humanistycznej jest nie tylko nauka i rozwijanie wiedzy, ale również przekazywanie umiejętności niezbędnych do życia w społeczeństwie, takich jak podejmowanie decyzji, samoakceptacja, poczucie własnej wartości itp.

Zastosowanie teorii potrzeb w medycynie i opiece nad chorymi pacjentami pozwala zrozumieć ich często nietypowe zachowanie w obliczu choroby. Wielu z nich przestaje ufać bliskim, izoluje się, zachowuje agresywnie. Dlatego tak istotnym jest zaspokojenie w pierwszej kolejności potrzeby bezpieczeństwa.

Zaspokajanie potrzeb a reklama

Osoby zajmujące się tworzeniem przekazów reklamowych również nierzadko korzystają z teorii Maslowa. Zgodnie z nią, odbiorca reklamy kupuje dany produkt, ponieważ musi zaspokoić podstawowe potrzeby. A reklamodawca nieustaje w wysiłkach, by jak najlepiej i jak najbardziej przekonująco wykreować kolejną, niezbędną do zrealizowania potrzebę. Wśród tych najchwytliwszych przekazów znajdują się przede wszystkim reklamy artykułów spożywczych (w końcu głód i pragnienie to potrzeby fizjologiczne), reklamy ubrań i akcesoriów (musimy być ubrani, aby chronić ciało przed nadmiernym słońcem czy niskimi temperaturami), reklamy sprzętu domowego (to jak mieszamy wpływa na zaspokojenie naszych potrzeb bezpieczeństwa i komfortu), a także wiele innych. Dużą umiejętnością jest kreowanie obrazem, dźwiękiem i scenariuszem potrzeb wyższego rzędu. Do perfekcji dochodzą twórcy reklam ekskluzywnych aut, po których obejrzeniu młody i realizujący potrzeby z wszystkich pięciu poziomów piramidy Maslowa człowiek musi jeszcze kupić auto, aby dopełnić dzieła, aby stać się doskonałym.