Ksenofobia – co to jest, dlaczego, homoseksualizm, odmienność, nietolerancja, psychologia

Ksenofobia to jedno z tych pojęć, które niezwykle często słyszymy na codzień, chociażby oglądając codzienne wiadomości w telewizji lub też słuchając dyskusji pomiędzy publicystami pracującymi dla różnych gazet lub politykami reprezentującymi różne partie. Warto jednak mieć świadomość, że na polu takich nauk, jak psychologia, psychologia społeczna czy też socjologia ksenofobia jest definiowana w sposób znaczący odmienny od tego, jak funkcjonuje to pojęcie w tak zwanej społecznej świadomości.

Co więcej, chociaż z etycznego punktu widzenia zarówno ksenofobia, jak i rasizm czy też antysemityzm jest zjawiskiem negatywnym, to jednak jest to mechanizm psychiczny dość typowy dla ludzkiej natury, zwłaszcza jeżeli chodzi o ludzi cechujących się prostszym albo wręcz prymitywnym sposobem postrzegania rzeczywistości. Czym więc tak naprawdę jest ksenofobia? Jakie są psychologiczne oraz społeczne przyczyny tego zjawiska? Czy możemy i czy powinniśmy jakoś zareagować, jeżeli czujemy, że ksenofobia jest w mniejszej lub większej mierze problemem dotyczącym również nas samych? Przyjrzyjmy się tej kwestii nieco bliżej i postarajmy się udzielić odpowiedzi na powyższe pytania.

Czym jest ksenofobia?

Tak samo, jak w przypadku wielu innych pojęć należących do terminologii nauki społecznych, również wyraz ksenofobia pochodzi z języka greckiego. Słowo to jest spojeniem dwóch słów pochodzących z greki, a mianowicie  „ksénos”(czyli „obcy”) oraz  „phóbos”(„strach”). Kierując się tylko i wyłącznie genealogią tego terminu, można by więc stwierdzić, że ksenofobia to po prostu lęk lub też niechęć nacechowana strachem w stosunku do obcych. Jest to jednak tylko jedno z ujęć tego problemu oraz tylko jednak z odmian, w jakich występuje ksenofobia.

Według najpopularniejszej i najczęściej używanej na obszarze współczesnych nauk społecznych definicji ksenofobii jest to ogólna postawa psychologiczna, w ramach której na podstawie stereotypów, mitów, przekłamań oraz uogólnionej niechęci przypisuje się określonej grupie społecznej, etnicznej lub narodowościwej pewne negatywne cechy lub zespoły cech.

Ksenofobia na świecie

Przykłady ksenofobicznych poglądów, z jakimi często możemy się spotkać? „Cyganie to złodzieje”(w rzeczywistości kultura cygańska zawsze była niezwykle interesująca, bogata i zróżnicowana, zaś złodziejstwem trudni się tylko pewien odesek Romów). „Czarnoskórzy są mniej inteligentni od białych”- badania mierzące iloraz inteligencji oraz osiągnięte sukcesy wśród amerykańskich studentów uczelni wyższych bynajmniej nie potwierdzają takich wniosków.

Oczywiście, tego rodzaju przykłady można mnożyć właściwie bez końca. Mechanizm jest jednak zawsze bardzo podobny albo wręcz identyczny: chodzi o uproszczenie pewnego elementu/fragmentu rzeczywistości w oparciu o tendencyjnie dobrane przesłanki. Czy fakt, że w Afryce nie rozwinęła się cywilizacja o tak samo wysokim stopniu zaawansowania, jak w Europie, świadczy o tym, że „czarni” są głupsi „białych”? Bynajmniej. Przede wszystkim, eruopejska cywilizacja ma swoje źródło w dziejach jednego narodu, albo wręcz jednego miasta, a mianowicie Aten.

To właśnie w antycznej Grecji pojawiły się zaczątki zarówno Racjonalizmu jak myślenia naukowego. Bez ogromnego wpływu, jaki grecka filozofia przez wieki wywierała na teologię Chrześcijańską, obecne Chrześcijaństwo nadal byłoby zwyczajna sektą o prostej teologii całkowicie pozbawionej jakichkolwiek pierwiastków racjonalnych, czyli dokładnie tym, czym było przez dwa pierwsze stulecia swojego istnienia. Warto przy tym pamiętać, że kultura grecka bynajmniej nie była odcięta od wpływów z innych kultur, w tym między innymi Persji czy Egiptu. W ten sposób łatwo dojść do wniosku, że to, czym tak bardzo szczycą się na przykład polscy nacjonaliści, czyli „duma białego człowieka z jego białej cywilizacji” w żadnej mierze nie jest zasługą ani ich samych, ani ich polskich przodków.

Radykalne przypadki

Oczywiście, ksenofobia może przybierać również bardziej radykalne formy, na przykład przejawiać się poprzez bezpośrednią agresję słowną lub fizyczną w stosunku do osób pochodzących z innej kultury, należących do innej grupy narodowościowej lub etnicznej. W takim wypadku z perspektywy psychologii społecznej nadal mamy do czynienia z ksenofobią we właściwym znaczeniu tego słowa. Z perspektywy zwykłej psychologii jest to już jednak kwestia odmienna i wynikająca z nieco innych mechanizmów psychicznych.

Czy człowiek, który atakuje kogoś innego ze względu na jego kolor skóry na pewno robi to tylko i wyłącznie z powodu uproszczonego postrzegania świata, tj. posługiwania się stereotypami? Wydaje się, że w takim wypadku nie można ignorować również takiego czynnika, jak po prostu zła wola.

Ksenofobia często jest czymś dogodnym z punktu widzenia psychiki poszczególnej jednostki: z jednej strony pozwala łatwo zbudować poczucie własnej wartości w opozycji do „obcego”, którym na bazie wcześniej przyjętych uproszczonych przekonań się pogardza. Z drugiej zaś strony umożliwia rozładowanie gniewu, frustracji życiowej lub egzystencjalnej w dość komfortowy sposób, bez poczucia winy itd.

Ksenofobia a psychologia jednostki

Czy należy przyjmować, tak jak czynią to niektórzy psychologowie społeczni, że ksenofobia jest zjawiskiem wyłącznie społecznym, to jest wynikającym z pewnych mechanizmów intelektualnych i psychologicznych zachodzących w myśleniu społecznym? Wydaje się to wątpliwe. Jak pisał Stanisław Vincenz w swoim eseju pod tytułem „Rocznice Gandhiego” „nastrój, tak samo jak atmosfera, jest nie tylko dookoła nas, ale również w nas samych”.

Wszystkie poszczególne stereotypy i przykłady uproszczonego postrzegania świata, które wymieniają psychologowie społeczni jako przyczyny ksenofobii, mają swoje źródło przecież także w życiu psychicznym poszczególnych ludzi. Nikt nie jest bezbronnym medium, które całkowicie biernie przyswaja docierające do niego idee. Postawy nacechowane agresją i nienawiścią rodzą się nie tylko z samego uproszczonego pojmowania świata, ale również po prostu ze złej woli, podłości, charakterystycznej dla jednostek nikczemnych potrzeby łatwego, jak najłtawiejszego zbudowania poczucia wartości własnej, nawet kosztem czyjegoś dobra.

Socjologia i psychologia

Trzeba przyznać, że w z perspektywy ksenofobia jawi się w sposób znaczący odmienny i niestety o wiele bardziej frustrujący, niż z zawężonej perspektywy nauk społecznych. Z tego punktu widzenia ksenofobia jest nie tylko przypadkowym i bezosobistym wytworem gry sił społecznych, dominacji społecznego myślenia przez uproszczenia oraz stereotypy i tak dalej. Jest również przejawem pewnych stałych i niezmiennych cech ludzkiej natury, właściwych większości populacji. W takiej sytuacji można prognozować, że takie zjawiska, jak ksenofobia, rasizm czy inne formy niechęci do obcych zawsze będą dotyczyć większej części populacji, a w mniejszości zawsze będą Ci, którzy starają się z tymi formami ludzkiej podłości walczyć.

Czy oznacza to, że jakiekolwiek wysiłki edukacyjne czy też próby oczyszczania społecznej świadomości z uproszczeń i stereotypów są z góry skazane na niepowodzenie albo też zgoła niepotrzebne? W żadnym wypadku. Nie należy się jednak spodziewać, aby na przykład samo wprowadzenie zmian w edukacji mogło przynieść jakąś radykalną przemianę. Jeżeli coś jest możliwe, to raczej zahamowanie przejawów ksenofobii, tak jak stało się to na przykład w krajach zachodnich lub państwach skandynawskich, gdzie to zjawisko nadal istnieje, lecz raczej wyłącznie jako prywatny problem psychiczny, a nie w przestrzenii publicznej.