Jałowiec pospolity – opis rośliny, właściwości lecznicze, zastosowanie

Jałowiec pospolity (Juniperus communis L.) w dawnych czasach był rośliną lubianą przez ludność, gdyż wierzono, iż ma on moc przeganiania demonów i wszelkich innych stworów, których bali się prości ludzie. Istniał też zwyczaj okadzania trzody, aby przepędzić od zwierząt choroby i złe moce. Natomiast obecnie jałowiec jest cennym surowcem zielarskim.

Morfologia i biologia jałowca pospolitego

Jałowiec najczęściej występuje w postaci krzewu o kolumnowej formie wzrostu, lub czasami płasko płożącego się po ziemi. Rzadziej wyrasta jako niewysokie (do 12 metrów) drzewko, mogące mieć kilka pni. Liście mają postać sztywnych, kłujących igieł, zebranych po trzy w okółkach wokół łodyżki. Igły mogą mieć od 1 do 2 cm długości i żyją kilka lat – roślina pozostaje więc zielona zimą (jak większość roślin iglastych). W kątach liści, w środkowej części gałązek rozwijają się kwiatostany. Krzaki jałowca najczęściej są dwupienne (rozdzielnopłciowe), a kwiaty wiatropylne. Kwiatostany żeńskie mają postać miniaturowych szyszek, w których znajdują się zalążki. Po zapyleniu zalążki przekształcają się w nasiona, zaś łuski szyszki zrastają się, grubieją i wytwarzają kulisty, mięsisty twór przypominający owoc. Twór ten nosi nazwę szyszkojagody lub nibyjagody i ma rozmiar ziarna grochu. Ich dojrzewanie trwa bardzo długo, bo około dwa lata. Dojrzałe szyszkojagody mają kolor ciemno-niebieski i pokrywa je woskowy nalot.

Występowanie

Nazwa rodzajowa omawianej rośliny wzięła się od jej zdolności do wzrostu na jałowych glebach – suchych i piaszczystych. Jest ona bardzo odporna na mróz i brak wody. Z tego względu jałowiec potrafił zaadaptować się do wysokich gór: w Beskidach i Tatrach występuje aż do piętra hal alpejskich. Rośnie jednak na terenie całej Polski. Jego zasięg w skali globu jest bardzo duży, występuje w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Północnej. Nie toleruje zacienienia – jest rośliną typowo światłolubną.

Praktyczne zastosowanie jałowca

„Owoce” czyli opisane powyżej szyszkojagody jałowca pospolitego znalazły zastosowanie w zielarstwie, a także do celów spożywczych i kosmetycznych. Początek zbiorów powinien przypadać nie wcześniej niż na późną jesień (gdy szyszkojagody dojrzeją), ale zbierać je można aż do wiosny. Warto zbierać je po pierwszych mrozach, gdyż wtedy łatwo spadają z krzaków (można zrzucać je na rozciągniętą na ziemi płachtę). W przeciwnym razie zbieracz ryzykuje pokłucie ręki igłami. Surowe owoce mają raczej nieprzyjemny smak: gorzki i korzenny. Po dokonaniu zbioru szyszkojagody należy wysuszyć w podwyższonej temperaturze, nie większej jednak niż 40°C (aby ich nie przesuszyć). Uzyskany surowiec zawiera następujące substancje użyteczne:

• olejek eteryczny – zawiera głównie terpeny (m. in. kariofilen, pinen, kadinen, limonen, mircen, juneol, terpinenol, kamfen, kadinol, kamfora jałowcowa),
• flawonoidy (rutyna, izokwercetyna, izoskutelareina)
• witaminę C (kwas askorbinowy)
• glikozydy neolignanu
• fitosterole (sitosterol, kampesterol)
• żywice
• kwasy organiczne (mrówkowy, octowy, linolenowy, laurowy, glukuronowy)
• garbniki, katechiny
• cukry (glukoza, fruktoza)

Zawartość najistotniejszego składnika szyszkojagody: olejku może wahać się w przedziale od 0,2 do 3,42%, w zależności od geograficznej lokalizacji roślin i stopnia dojrzałości zbieranych organów. W olejku zidentyfikowano ok. 150 lotnych związków, głównie przedstawicieli różnych klas terpenów (monoterpeny, seskwiterpeny). Znacznie rzadziej niż owoce wykorzystuje się igły jałowca lub pozyskiwany z niego dziegieć.

Wykorzystanie jałowca w medycynie

Wpływ jałowca na układ moczowy

Składniki szyszkojagód jałowca pospolitego wykazują silne działanie moczopędne. Jest ono spowodowane nasilonym przesączaniem się płynu w kłębuszkach nerkowych i zahamowanym procesem resorpcji moczu pierwotnego w kanalikach nerkowych. Wydaje się, że składniki moczopędne znajdują się poza olejkiem, gdyż pozbawienie surowca tego składnika nie pozbawia go zdolności do nasilania diurezy. Biorąc pod uwagę tę właściwość, preparaty z jałowca zaleca się u pacjentów cierpiących na skąpomocz lub kamicę nerkową. Sprawdzać mogą się także w dolegliwościach spowodowanych zatrzymaniem wody w organizmie, w obrzękach wywołanych złą pracą nerek. Ze względu na odkażające właściwości produkty z jałowca mogą być stosowane u pacjentów z infekcjami w obrębie dróg moczowych bądź zapaleniem pęcherza, jednak w tych przypadkach skuteczność kliniczna jałowca jest niewielka.

Pozostałe zastosowania preparatów z jałowca

Liczba zastosowań przetworów z jałowca jest dosyć duża. Część z nich, w jakimś stopniu, została zweryfikowana przez badania naukowe, część wywodzi się zielarskiej tradycji i medycyny ludowej. Generalnie sądzi się, że jałowiec wykazuje działania:

• Odkażające – potwierdzona aktywność przeciwbakteryjna może być pomocna w zwalczaniu infekcji (w układzie pokarmowym, moczowym, skórze)
• Hipoglikemiczne – zmniejsza stężenie glukozy we krwi, nasilając jej pobieranie przez tkanki (działanie niezależne od poziomu insuliny). Może być korzystne u osób z cukrzycą
• Przeciwzapalne
• Normalizujące na pracę żołądka i jelit (pobudza wydzielanie soku żołądkowego i perystaltykę jelit, zalecany do leczenia dyspepsji)

Sądzi się, że produkty z jałowca zwalczają pasożyty, szczególnie pierwotniaki. Stosowane na skórę mają pomagać w łuszczycy, bólach mięśniowych, chorobach reumatycznych, łupieżu, czyrakach, liszajach, oraz działać przeciwbólowo i rozgrzewająco. Jałowiec może pobudzać apetyt i przyspieszać trawienie. Przyspiesza krążenie krwi, nasila czynność serca i jest zalecany w przypadku miażdżycy tętnic. Do tego dorzucić można: ból menstruacyjny, kaszel, zapalenie oskrzeli. Jak widać jałowiec zasłużył w pełni na miano panaceum.

Środki ostrożności przy używaniu jałowca

Istnieje pogląd, że zbyt długie stosowanie preparatów z jałowcem, lub spożywanie zbyt dużej ich ilości może uszkadzać nerki, nawet powodując krwiomocz. Następuje to po spożyciu raczej dużych ilości owoców opisywanej rośliny, jednak należy zachować ostrożność. Preparatów z jałowca nie powinny stosować osoby z poważnymi chorobami nerek. Nie powinny go też używać kobiety w ciąży, może bowiem spowodować poronienie. Również karmiące matki powinny unikać przetworów z jałowca, gdyż jego składniki mogą przedostawać się do mleka i powodować ból brzucha u dziecka. U dorosłych produkty z jałowca mogą również podrażniać błonę śluzową żołądka i skórę (powodując jej stany zapalne).

Jałowiec
Kliknij i sprawdź ceny!

Jałowiec – sposób użycia

Istnieje wiele sposobów użycia jałowca, zarówno do celów leczniczych jak i kulinarnych. Do najważniejszych należą:

• Napar jałowcowy
• Olejek jałowcowy
• Dziegieć jałowcowy
• Nalewka jałowcowa
• Powidła jałowcowe
• Kąpiel jałowcowa
• Wyciągi (ekstrakty) – wodne, alkoholowe, olejowe

Oczywiście nie można w tym miejscu nie wspomnieć o Ginie – najbardziej znanym rodzaju jałowcówki. Otrzymywany jest przez destylację zacieru zawierającego owoce jałowca.