Celiaka – patogeneza, objawy i diagnostyka. Dieta bezglutenowa dla osób z celiaką

Celiaka jest nieuleczalną chorobą immunologiczną uwarunkowaną genetycznie i charakteryzującą się nietolerancją organizmu na spożywany w pożywieniu gluten.  Obecnie szacuje się, że cierpi na nią około 2% całej populacji, a ilość osób chorych ciągle wzrasta. Przyczynia się do tego przede wszystkim polepszona diagnostyka oraz więcej medycznej wiedzy na temat schorzenia.

Celiaka nie jest alergią, choć często jest z nią utożsamiana. Nie jest możliwe całkowite wyleczenie z choroby, a jedynie niwelowanie objawów i skutków za pomocą odpowiednio dobranej i dobrze przestrzeganej diety. Celiaka może ujawnić się w każdym wieku i występuje prawie dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. W większości przypadków okazuje się, że chory już od dłuższego czasu miał niepokojące objawy, które mogłyby wskazywać na celiakę, ale nie były one na tyle silne, aby podjąć odpowiednią diagnostykę.

Patogeneza celiaki

Patogeneza celiaki jest wieloczynnikowa oraz uwarunkowana genetycznie. Gluten zawarty w zbożach i produktach powstałych z jego dodatkiem są przyczyną nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej u osób chorych na celiakę. W efekcie dochodzi między innymi do uszkodzenia, a nawet całkowitego zaniku kosmków jelitowych, których rolą jest wchłanianie związków w procesie trawienia pokarmu. Wraz z tym zjawiskiem obniża się ilość komórek, które mają za zadanie produkcję hormonów jelitowych. Prowadzi do upośledzenia czynności trzustki i nasilenia zaburzeń trawienia i wchłaniania składników odżywczych.

Objawy celiaki

Obraz kliniczny celiaki jest bardzo różnorodny i zależy od uwarunkowań indywidualnych. Nie zawsze występują te same objawy u wszystkich chorych, odmienny jest również stopień ich nasilenia. Ze względu na obraz kliniczny celiaki wyróżnia się trzy jej typu:

• celiaka pełnoobjawowa (jawna, kliniczna),
• skąpoobjawowa,
• ukryta (latentna, utajona).

Przy celiace pełnoobjawowej ilość oraz nasilenie objawów jest dość silne, dlatego też stosunkowo łatwo o jej diagnostykę. Charakteryzują ją przede wszystkim przewlekłe bóle brzucha, wzdęcia, biegunki, utrata masy ciała bez widocznej przyczyny, objawy niedoborowe, które są wynikiem zespołu złego wchłaniania. U dzieci z celiaką jawną mogą wystąpić zaburzenia rozwoju oraz niski wzrost.

Celiaka skąpoobjawowa występuje zdecydowanie najczęściej wśród chorych. Zazwyczaj nie towarzyszą jej objawy widoczne na pierwszy rzut oka, a diagnozę mogą potwierdzić wyłącznie specjalistyczne badania błony śluzowej jelita. Ta postać celiaki manifestuje się między innymi ciągłym zmęczeniem, podwyższonym poziomem cholesterolu, niedorozwojem szkliwa zębowego, bólami głowy, depresją, problemami ze skórą, problemami z płodnością, a także zaburzeniami neurologicznymi. Bardzo charakterystycznym objawem są afty oraz wrzodziejące zapalenia jamy ustnej – najczęściej to właśnie te objawy skłaniają do diagnostyki względem celiaki.

Celiaka ukryta charakteryzuje się prawidłowym obrazem błony śluzowej jelita, ale w badaniu poszerzonym stwierdza się obecność charakterystycznych dla choroby przeciwciał. Bardzo często ten podtyp celiaki określany jest jako początkowy etap choroby u osób z predyspozycjami do zachorowania – u takich osób chorych w przyszłości można spodziewać się pełnego obrazu choroby oraz nasilenia wszelkich objawów.

Diagnostyka celiaki

Bardzo często od momentu wystąpienia pierwszych objawów do pewnej diagnozy celiaki jest bardzo długo droga. Wpływa na to przede wszystkim złożoność różnorodnych objawów, a także ich różnorodność, co przysparza wielu lekarzom trudności diagnostycznych. Bardzo często liczne objawy, których doświadcza pacjent nie są wiązane z możliwością wystąpienia celiaki. Dlatego też na podstawie samych objawów i skarg zgłaszanych przez pacjenta, które dotyczą przede wszystkim pracy układu pokarmowego, nie można postawić odpowiedniej diagnozy. Niezbędne jest wykonanie badań serologicznych na obecność w surowicy krwi:

• przeciwciał przeciwretikulinowych (ARA) w klasie IgA i IgG,
• przeciwciał przeciwgliadynowych (AGA) w klasie IgA i IgG,
• przeciwciał przeciwko endomysium (EMA) w klasie IgA i IgG,
• przeciwciał w klasie IgA przeciwko transglutaminazie tkankowej.

Wśród badań diagnostycznych, które mają na celu wykluczenie bądź potwierdzenie celiaki wykonuje się również próby wątrobowe, a także badania endoskopowe oraz pobranie wycinka ściany jelita. Badania te pozwalają na bardzo szczegółową oraz dokładną diagnostykę. W niektórych przypadkach wykonuje się również badania genetyczne, mające na celu stwierdzić uwarunkowania genetyczne nietolerancji na gluten. Najczęściej nie wykonuje się ich jednak w celach typowo diagnostycznych, a jako element profilaktyki w niektórych przypadkach (np. w sytuacji, kiedy celiaka występuje powszechnie wśród członków jednej rodziny).

Dieta bezglutenowa

Jedynym sposobem na leczenie celiaki jest przestrzeganie diety bezglutenowej. Poleca ona na wykluczeniu z diety produktów, które są oparte na zbożach oraz mogą zawierać nawet śladowe ilości glutenu. Dieta bezglutenowa wymaga więc bardzo dużej znajomości produktów dozwolonych oraz zabronionych, a także nieustannego pilnowania się przy spożywaniu posiłków przygotowanych przez innych oraz spożywanych w restauracjach czy fast-foodach. Będąc na diecie bezglutenowej warto jest bardzo dokładnie studiować składy produktów, ponieważ nawet te, które z reguły nie powinny zawierać glutenu, mogą go posiadać i stanowić zagrożenie. Wśród produktów, które są niedozwolone w celiace wymienia się przede wszystkim:

• mąkę pszenną oraz mąkę żytnią,
• makarony zwykłe,
• pieczywo zwykłe,
• pieczywo chrupie,
• kaszę mannę,
• kaszę jęczmienną,
• otręby pszenne,
• słodycze zawierające mąkę pszenną,
• wędliny zawierające domieszkę glutenu (jak na przykład kaszanka, salceson),
• kawę zbożową.

Produktami, które są dozwolone jest między innymi mąka ryżowa, mąka ziemniaczana i mąką kukurydziana, a także produkty powstałe na ich bazie. Glutenu nie zawiera soja, sorgo, proso, a także kasza gryczana oraz jaglana. Dozwolone są ryby, wszystkie owoce i warzywa, mleko, jaja, cukier, miód, orzechy.

Na polskim rynku jest obecnie dostępnych bardzo wiele produktów skierowanych dla osób na diecie bezglutenowej. Bardzo często stanowią one alternatywę dla typowych produktów, jak na przykład płatki czy produkty mięsne. Produkty bezglutenowe posiadają bardzo różnorodne, uzależnione od marki czy producenta oznaczenia. Najczęściej oznaczone są hasłem „gluten free” czy znakiem przekreślonego kłosa.

W dostosowaniu diety bezglutenowej oraz nauczenia się w jaki sposób wybierać produkty dozwolone w diecie pomocne są rady dietetyka oraz lekarzy zajmujących się celiaką. Dodatkowo cennym źródłem wiedzy są wszelkie fora oraz stowarzyszenia zrzeszające osoby chorujące na celiakę. Na rynku istnieje ponadto bardzo szeroki wybór poradników i książek na temat diety bezglutenowej, a także sposoby na prowadzenie względnie normalnego życia dla osób chorujących. Zawierają one między innymi bardzo wiele przepisów, które pozwalają na zastąpienie znanych potraw na te, które nie zawierają w sobie glutenu.